1.
Në kuadër të Perandorisë Osmane, mektebi ka qenë nivel shkollor zyrtar, me planprogram dhe personel të kualifikuar.
Asokohe ishin tri nivele:
– ‘Mektebi’ – ekuivalent me filloren e sotshme,
– ‘Medreseja’ – ekuivalent me shkollen e mesme të ultë e të lartë të sotshme.
Këto dy nivele i hasim në të gjitha vendet e Perandorisë ku ka pasur muslimanë, kurse të krishterëve (jomuslimanëve) Perandoria ua njihte të drejtën e shkollimit sipas komunitetit përkatës që funksiononte mbi bazën e feve të tyre.
– Në Stamboll ekzistonte edhe një nivel tjetër i shkollimit, që quhej ‘Enderun’, special për elitat e Perandorisë dhe përgatitjen e personelit të ardhshëm në administratën osmane.
Në fund të shkollimit, mualimi (hoxha – mësuesi), u lëshonte nxënësve ‘shehadetname’ – diplomë.
2.
Historiografia jonë shqiptare evidenton tre mektebet e para, që mendohet se janë më të vjetrit:
– Mektebi i Sinanudin Jusuf Çelebiut, në Ohër, i ndërtuar para vitit 1491;
– Mektebi i Is’hak Çelebiut, Manastir, para vitit 1508;
– Mektebi i Suzi Çelebiut, Prizren, para vitit 1513.
Pas tyre kemi edhe plotë të tjerë, siç është ai i Kuklibegut në Zinovë (Bresanë), para vitit 1538, etj, gjersa, bazuar edhe në udhëtimin e Evlija Çelebiut, numri i mektebeve në trevat shqiptare deri kah mesi i shek. XVII, ka arritur mbi 200 sosh.
Ndërsa gjatë shek. XVIII e deri në fillimet e Rilindjes Kombëtare, shek. XIX, numri kishte shkuar rreth 1500 të tillë.
3.
Paramendo, tani këtë nivel shkollor zyrtar – mektebin, që ka qenë funksional në trevat tona, njësoj siç ka qenë funksional në territoret e Perandorisë, vjen një ideologji tjetër dhe e mohon si nivel arsimor, për shkak të urrejtjes fetare!?
Këtë nuk e bëjnë sllavët që kanë mësuar në shkollat fetare të tyre, në të njëjtën kohë, sepse ata janë të vetëdijshëm për rolin e rrënjëve në histori.
4.
Në këtë periudhë e kemi letërsinë e ‘Bejtexhinjëve’, Nezim Frakulla, Hasan Zyko Kamberi, Muhamet Kyçyk, etj, që shkruanin shqip, por me alfabet të osmanishtes.
Në këtë pikë, historia e letërsisë shqipe është treguar më korrekte kur e ka vlerësuar letërsinë e ‘Bejtexhinjëve’ si vlerë letrare, dhe ky është argument se nuk bën të mohohet roli i mektebit.
Muhamet Kyçyku apo siç e quanin Muhamet Çami, ishte hoxhë e mualim, dhe i ka sidomos dy poemat e tij të njohura, në funksion të idealeve të mektebit, ‘Erveheja’, që e lartëson nderin e gruas, dhe ‘Jusufi e Zylehaja’, ku e lartëson nderin e burrit…!
(vijon…)
Orhan Bislimaj
P.S.
Programi solemn i KBI-Prizren, i mbajtur më datë 11 korrik 2024, te Lidhja Shqiptare e Prizrenit, me rastin e përmbylljes së vitit shkollor në Mekteb 2023/2024.