1.
Mektebi, duke qenë nivel shkollor zyrtar për shekuj me radhë, nëpër dyert e tij kanë kaluar po thuajse të gjitha figurat e rëndësishme kombëtare, deri në fillimshekullin XX.
Roli i tij ka vazhduar edhe më tej, sidomos deri në vitin 1946 kur bëhet obligim shkollimi fillor katërvjeçar e pastaj ai tetëvjeçar.
Me ardhjen e komunizmit, si ideologji anti fe, mektebi si edhe feja e përjetoi një degradim publik, por megjithatë, proceset e mëvonshme kanë treguar se gjenerata e asaj kohe (me përjashtim të shërbëtorëve të partisë e të pushtetit) e ka dashtur fenë dhe e ka ndjerë mungesën e mektebit.
(Në këtë periudhë të errët, rolin e mektebit e kanë arrnuar vetë prindërit, duke ua mësuar fëmijëve gjërat elementare të fesë, prej ilmihalit – doracak)
2.
Dhe, kur komunizmi mendoi se e mbaroi punën me fenë, mu atëherë, në vitin 1989, mektebi e nisi misionin aty ku e kishte lënë, duke kompenzuar humbjet e katër dekadave.
Me punë e tyre të madhe edukativo-arsimore, imamët u bënë pjesë e secilës familje.
Prindërit, nuk e kanë parë mektebin si një edukim vetëm fetar, por si një adresë për frymëzimin e fëmijëve me të gjitha tiparet etnotipike, përkatësisht etnofetare si pjesë e nacionalizmit shqiptar.
Sepse, shqiptari kurrë nuk e ka menduar veten të pa fe. Zakonisht, për dikë që është shprehur kundër fesë (kryesisht disa mësues të përkdhelur nga partia dhe jugosllavët), njerëzit i kanë thënë ‘filani ish ba shka!’ dhe sytë s’kanë dasht me ia pa.
Bile, ky ka qenë edhe ai momenti, kur akëcili prind ka hezituar ta shkollojë fëmijën e vet, nga frika se mos ndoshta po bëhet ‘shka’.
3.
Impaktin që e kishte mektebi te shqiptarët muslimanë, sot e hasim përafërsisht te boshnjakët e Kosovës.
Tek ata, mektebi nuk është vetëm fe, por ‘brend’ i muslimanit boshnjak, ku shfaqet si mobilizim për identitetin dhe vlerat kombëtare të komunitetit.
Kësisoji ishte mektebi për muslimanin shqiptar, sidomos deri në periudhën e luftës 1999.
Atë që e kanë thënë studuesit se islamizimi i shqiptarëve ka qenë pritë kundër sllavizimit, ne do të shtojmë edhe këtë se xhamitë e mektebi, duke bërë dallimin fetar me pushtuesin serbo-sllav, kanë qenë frymëzim psiko-kulturor për mbrojtjen e identitetit kombëtar shqiptar dhe mobilizim për çlirimin e atdheut!
Kjo gjeneratë e bëri luftën dhe e çliroi Kosovën…!
(vijon…)
Orhan Bislimaj
P.S.
Programi solemn i KBI-Prizren, i mbajtur më datë 11 korrik 2024, te Lidhja Shqiptare e Prizrenit, me rastin e përmbylljes së vitit shkollor në Mekteb 2023/2024.